Od parkingu przy wejściu do rezerwatu przyrody „Sokole Góry” należy skierować się na południe, by po przejściu mostku nad nieczynnym kanałem skręcić w leśną drogę, oznakowaną barwami zielonego szlaku. Prowadzi ona na wschód, u podstawy północnych zboczy Sokolej Góry. Po przejściu 250 metrów, przed charakterystycznie pochylonym ostańcem - Pielgrzymem, należy skręcić w prawo (SE), na szeroką leśną drogę. Duża, świetlista polanka, na której znajduje się otwór jaskini, widoczna jest z daleka.

Otwór jaskini ma kształt owalny, o szerokości 3,0 m i wysokości 1,8 m. Spąg w tym miejscu jest pokryty namuliskiem gliniastym z dużą ilością humusu.

Do jaskini schodzi się stromą i bardzo śliską, gliniastą pochyłością, otwartą od góry. W jej ścianie wschodniej, na głębokości około 7 metrów znajduje się ciasny i ślepy korytarzyk oraz obszerna choć płytka nyża. 9 metrów poniżej powierzchni znajduje się wejście do pochyłego korytarza. W jego stropie ukryty jest komin, wysoki na około 7 m. Znajdują się w nim ładnie wykształcone żebra naciekowe. Na korzeniach drzew przenikających do tego komina, uformowanych w charakterystyczne brody, wykształciła się martwica wapienna.

Korytarz po 8 metrach przechodzi w obszerną salę, długości 35 m i szerokości od 8 do 15 m. W zasadniczo płaskim stropie tej komory, zawieszonym na wysokości około 4 m, znajdują się duże nagromadzenia freatycznych kotłów wirowych. W północnej ścianie sali, po prawej od wejścia stronie, nad 3-metrowym progiem jest mała salka, w kształcie 1,5 m kieszeni. W końcowej części sali strop podnosi się znacznie, przybierając formę 10-metrowego komina.

Jaskinia powstała w wapieniach jurajskich. Dno jaskini zalega rumosz skalny, częściowo powstały w wyniku wietrzenia mrozowego ścian, oraz wielkie bloki wapienia. Pod północną ścianą znajdują się nieczynne ponory. Gliniasto-próchnicze namulisko występuje jedynie we wstępnej części groty. Szata naciekowa jest bardzo uboga; jedynie drobne stalaktyty można zobaczyć w paru miejscach.

Jaskinia, jako klasyczny przykład groty statycznie zimnej, była wielokrotnie przedmiotem badań mikroklimatycznych (m.in. Szymczakowski 1957; Łęski 1967, 1971; Skalski 1994). Warto zacytować uwagi końcowe z pracy Skalskiego: „Pod Sokolą jest jaskinią statycznie zimną, co wyróżnia ją spośród innych jaskiń Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. (...) Żyją tu troglobiontyczne i reliktowe bezkręgowce, wśród których są endemity. Te ostatnie reprezentują dwa neotroglobiontyczne chrząszcze z rodziny Catopidae: Choleva septentrionis gracilenta i Catops tristis infernus (Szymczakowski 1957,1959).(...) Pod Sokolą jest jedynym miejscem występowania w Polsce skoczogonka Onychiurus cf. alborufescens (Vogl.). Występuje w niej również izolowana, reliktowa populacja górskiego pająka Lepthyphantes monticola (Kulcz.), zaś w dolnej części komina wejściowego znajduje się izolowane i także reliktowe stanowisko kosarza Paranemastoma quadripunctatum (Perty).”

Wg tego autora „...w Jaskini Pod Sokolą znajdują się dwie wyraźne strefy termiczne; chłodna przy dnie, gdzie średnia roczna temperatura powietrza wynosi nieco powyżej 2°C, i ciepła pod kopułą stropową ze średnią roczną około 5°C...” 

Natomiast Łęski (1971) twierdzi, że „...w zimie chłodne powietrze swobodnie napływa do jaskini i zalega na dnie dużej sali przez cały rok. Powietrze ciepłe, z tego powodu, ma dostęp utrudniony do głębszych partii jaskini. Gromadzi się jedynie w podstropowej soczewce. W zimie panują tutaj temperatury dodatnie, podczas gdy dno wymarza całkowicie. Wilgotność względna waha się od 92 do 100% w zależności od opadów atmosferycznych.”. Każdej wiosny, kiedy topniejący śnieg przenika do groty, tworzą się duże skupiska lodowych nacieków.

Bardzo istotne są wnioski, wynikające z opracowania Skalskiego:

1/ Pod Sokolą należy do najciekawszych pod względem biologicznym jaskiń w Polsce...

2/ Jaskinia jest enklawą neotroglobiontów, endemitów i reliktów.

3/ Obniżona temperatura w istotny sposób wpływa na występowanie w omawianej jaskini bezkręgowców.

4/ Usytuowanie na północnym stoku, konfiguracja komory i jej izolacja polegająca na braku poza otworem połączeń z powierzchnią oraz zacienienie komina wejściowego przez drzewa sprawiają, że w Jaskini Pod Sokolą utrzymują się specyficzne warunki termiczne. Wycięcie lasu i otwarcie dodatkowych połączeń z powierzchnią spowodowałoby zmianę mikroklimatu tej jaskini. Światło sięga do początku sali.

W jaskini chronią się duże kolonie hibernujących nietoperzy. Należą one głównie do trzech gatunków - nocka dużego Myotis myotis, nocka Natterera Myotis nattereri i gacka brunatnego Plecotus auritus. Jest bardzo charakterystyczne, że ulubionym miejscem ich zimowania są kotły wirowe w stropie groty. Nietoperze te, od roku 1988, są objęte obserwacjami monitoringowymi przez współpracowników ISEZ PAN w Krakowie (Wołoszyn, Postawa 1992., Postawa i in. 1994).

Pierwsza informacja o jaskini została prawdopodobnie podana w roku 1856 przez Adama Wiślickiego, który w Księdze Świata, po opisaniu Jaskini Studnisko, zamieszcza zdanie: „Oprócz Studniska, znajduje się jeszcze nieopodal trzecia grota (po wcześniejszej, także opisanej Jaskini Olsztyńskiej - J.Z.), zwana Rejtarnią, nic godnego uwagi nieprzedstawiająca...” Biorąc pod uwagę rozmiary wejścia do Jaskini pod Sokolą i jego niezmieniony w czasie wygląd, nie ulega wątpliwości, że dotyczy to tej jaskini. W 1878 roku o jaskini „Kajtarni”, z pionowym wejściem i pięknymi naciekami, wzmiankuje Gruszecki (wg Fleszarowej 1933). W roku 1937 Maślankiewicz podaje opis, fotografię otworu i położenie jaskini: „...Na zachód od wzgórza Pustelnica na pn. zboczu Sokolej Góry już niedaleko pod szczytem znajduje się głęboko pod poziomem (ok.20m niżej) duża jaskinia, do której schodzi się zwężającym dojściem o pochyłości 45°.(...) Całe dno jest zawalone kawałami wapienia. Na stropie znajduje się rzeźba nieregularnych zagłębień, występują również drobne parucentymetrowe stalaktyty...”. K. Kowalski w 1949 roku pisze: „W dnie sali zachował się schron czy schowek z belek urządzony w czasie okupacji hitlerowskiej.”.

Jaskinia była kilkakrotnie przedmiotem prac eksploracyjnych. W latach 60-tych członkowie Młodzieżowej Grupy Grotołazów z Częstochowy, pod kierunkiem Z. Łęskiego, próbowały bezskutecznie przekopać się w ponorze do mitycznych korytarzy, w jakich rzekomo mieli ukrywać się partyzanci. Ciasne wejście do bocznego korytarzyka w ściance przed otworem zostało przekute w 1969 roku przez M. Bednarka, M. Stelmacha i J. Lecińskiego. Były także próby znalezienia hipotetycznego połączenia Jaskini Pod Sokolą z Jaskinią Studnisko. Udało się to 16 stycznia 1988 r. członkom Speleoklubu Bielskiego i Harcerskiej Drużyny Taternictwa Jaskiniowego Brzeszcze, pod kierunkiem A. Sanaka. Jednak ze względu na ewentualne spowodowanie bardzo niekorzystnych zmian termicznych w obu jaskiniach oraz dużego niebezpieczeństwa obrywów, przejście to zaraz po przekopaniu zostało zawalone. 

Kowalski w swoim inwentarzu jaskiń Polski (1951) publikuje plan i opis groty, pod numerem 491. Aktualny plan jaskini, opublikowany w roku 1986 (Szelerewicz, Górny) został wykonany przez M. Szelerewicza na podstawie pomiarów, jakie wykonali 24 kwietnia 1983 r. M. Szelerewicz, J. Zygmunt, A. Górny i A. Tyrpa. Dane zaktualizował J. Zygmunt w 2009 r.

Plan  wg M. Szelerewicza.

Wiślicki A. 1856 (wzmianka); Danysz-Fleszarowa R. 1933 (wzmianka); Maślankiewicz K. 1937 (opis, fotografie); Kowalski K. 1951 (plan, opis); Gradziński R. 1966 (informacja); Łęski Z. 1967, 1971 (badania nad termiką); Szelerewicz M., Górny A. 1986 (plan, opis); Wołoszyn B.W., Postawa T. 1992 (jesienny spis nietoperzy); Labocha M., Postawa T. 2004 (spis nietoperzy); Postawa T. i in. 1994 (zimowe spisy nietoperzy w Polsce 1988-1992); Zygmunt J. 2003 (wykaz jaskiń); Stefaniak K. i in. 2009a (fauna subfosylna, pn. Jaskinia pod Sokolą Górą); Tyc A. 2009a (wzmiankuje w aspekcie genezy, pn. Jaskinia pod Sokolą Górą); Tyc A. 2009b (w aspekcie ochrony przyrody, pn. Jaskinia pod Sokolą Górą); Stefaniak K. i in. 2009d (dane morfometryczne – błędna wysokość i ekspozycja otworu, krótka charakterystyka, zakres badań pn. Jaskinia pod Sokolą Górą); Jaskinie Wyżyny Częstochowskiej 2011a (plan i opis inwentarzowy); Polok M., Słupińska M. 2013 (informacja o zobrazowaniu 3D pod nazwą Jaskinia Pochyła); Zygmunt J. 2013 (zaktualizowany plan i przekrój, replika opisu (nieco zmieniony) z t.1 Jaskinie Wyżyny Częstochowskiej, fot. otworu i wnętrza, pod numerem inwentaryzacyjnym według własnego podziału autora).

Zygmunt J. i in. 2000 (dokumentacja).